Słowa kluczowe
mikrotoponim
onomastyka kulturowa
kapliczka
krzyż przydrożny
Streszczenie
Głównym celem artykułu jest próba określenia roli kapliczek i krzyży przydrożnych w nazwach terenowych. Przykładowy materiał badawczy stanowi ponad 1000 mikrotoponimów zgromadzonych w trakcie prowadzenia badań terenowych (2011-2017) na obszarze gminy Wręczyca Wielka w powiecie kłobuckim, w województwie śląskim. Do analizy włączono również uzasadnienia nazwotwórcze poszczególnych onimów oraz podania, historie i legendy, które uzyskano podczas prowadzenia nieoficjalnych rozmów z przedstawicielami średniego i najstarszego pokolenia mieszkańców eksplorowanej gminy. W artykule wykorzystano narzędzia badawcze onomastyki kulturowej.
Małe obiekty architektury sakralnej, które pojawiają się w nazwach terenowych, pełnią często po kilka ról. Najczęściej krzyże i kapliczki przydrożne są lokalizatorami, względem których desygnuje się pola, łąki, lasy, dukty itp. Ponadto „dane przyjęzykowe” zawarte w uzasadnieniach nazwotwórczych mikrotoponimów dokumentują związek małych form architektury sakralnej z okolicznymi obiektami fizjograficznymi i uwypuklają rolę tych form w kulturze ludowej. I tak krzyże i kapliczki przydrożne upamiętniają dawne wydarzenia oraz utrwalają elementy wiejskiej obyczajowości. Małe obiekty architektury sakralnej wpisane w mikrotoponimy potwierdzają również to, że dla najstarszego pokolenia mieszkańców współczesnej wsi religia wciąż stanowi jedną z najwyższych wartości.
Bibliografia
Adamowski, J. (2011). Motywacje stawiania krzyży i kapliczek przydrożnych [Motives for creating roadside crosses and shrines]. W: J. Adamowski, M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci [Roadside crosses and shrines as symbols of social, cultural and religious memory] (s. 17–41). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Adamowski, J. i Wójcicka, M. (red.). (2011). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci [Roadside crosses and shrines as symbols of social, cultural and religious memory]. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J. (2009). Językowe podstawy obrazu świata [The linguistic basis of the image of the world]. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Chojnacki, J. (2002). Nazwy terenowe na pograniczu wielkopolsko-kujawskim [Place names at the Wielkopolska-Kujawy border]. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Cygal-Krupa, Z. (2000). Nazwy kulturowe i dzierżawcze w mikrotoponimii wsi Porąbka w parafii Dobra (pow. limanowski) [Cultural and possessive names in the microtoponymy of the village of Porąbka in Dobra parish (Limanowa county)]. Onomastica, 45, 107–114.
Czerwiński, T. (2012). Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce [Shrines and roadside crosses in Poland]. Warszawa: Sport i Turystyka — Muza SA.
Godek, K. (2011). Kapliczki i krzyże przydrożne — znaki pamięci i religijności (na przykładzie regionu sądeckiego i podkarpackiego) [Roadside crosses and chapels as signs of remembrance and religious devotion (in Nowy Sącz and Podkarpacie region)]. W: J. Adamowski, M. Wójcicka (red.), Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci [Roadside crosses and shrines as the symbols of social, cultural and religious memory] (s. 243–255). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Jaśkiewicz, A. (2003). Kapliczki i krzyże przydrożne Częstochowy i okolic [Shrines and roadside crosses of Częstochowa and its area]. Częstochowa: Muzeum Częstochowskie.
Jelonek, T. (2014). Miejsce i funkcja mikrotoponimów w ludowym obrazie świata (na przykładzie nazw terenowych Truskolas i wsi okolicznych w powiecie kłobuckim) [The place and function of microtoponyms in the popular image of the world (using the place names of Truskolasy and the neighbouring villages in the Kłobuck county)]. W: M. Rak, K. Sikora (red.), Badania dialektologiczne. Stan. Perspektywy. Metodologia. Materiały konferencji naukowej „Gwara i tekst” Kraków, 27–28 września 2013 r. [Dialectological research: conditions, methodology, perspectives: conference proceedings „Dialect and Text”. Krakow, 27–28 September 2013] (s. 323–330). Kraków: Księgarnia Akademicka.
Jelonek, T. (2015a). Językowo-kulturowy obraz wsi utrwalony w mikrotoponimach motywowanych elementami środowiska naturalnego oraz czynnikami kulturowymi (na przykładzie nazw terenowych Truskolas koło Częstochowy i wsi okolicznych) [A linguistic image of the world of the rural community solidified in possessive terrain names (exemplifed by microtoponyms of Truskolasy near Częstochowa and neighboring villages)]. W: M. Pachowicz (red.), Żywa gwara. Rozważania o gwarach polskich na początku XXI wieku [Live slang. Contemplation about Polish slangs at the beginning of 21st century] (s. 77–86). Tarnów: Wydawnictwa Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej.
Jelonek, T. (2015b). Obraz wsi utrwalony w mikrotoponimach motywowanych czynnikami kulturowymi (na przykładzie nazw terenowych Truskolas koło Częstochowy i wsi okolicznych) [The picture of the village contained in the culturally motivated microtoponyms (on the example of the place names of Truskolasy near Częstochowa and the nearby villages)]. W: U. Sokólska (red.), Odkrywanie słowa — historia i współczesność [Discovering the word — history and present day] (s. 529–540). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Jelonek, T. (2018a). Językowo-kulturowy obraz wsi i jej mieszkańców utrwalony w mikrotoponimach [The linguistic and cultural picture of a village and its inhabitants written down in the microtoponyms]. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Jelonek, T. (2018b). Słownik mikrotoponimów gminy Wręczyca Wielka [The Dictionary of Microtoponyms of Wręczyca Wielka]. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Kała, E., Kędziora, M. i Żerdzińsk a, K. (red.). (2007). Gmina Wręczyca Wielka [Wręczyca Wielka community]. Wręczyca Wielka: Gminny Ośrodek Kultury we Wręczycy Wielkiej.
Kornaszewski, M. (1986). W sprawie klasyfikacji nazw terenowych. Uwagi i propozycje [In relations to classification of place names. Comments and suggestions]. Onomastica, 30, 5–15.
Kurek, H. (1979). Zasady zapisu tekstów języka mówionego mieszkańców Krakowa [Rules of the transcription of spoken language texts by inhabitants of Krakow]. W: B. Dunaj (red.), Wybór tekstów języka mówionego mieszkańców Krakowa [Selections of texts of spoken language by inhabitants of Krakow] (s. 15–16). Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Kurek, H. (2002). Językowy obraz Podkarpacia (na przykładzie mikrotoponimii Dukielszczyzny) [Linguistic picture of Podkarpacie (on the example of the Dukla region)]. W: M. Skarżyński, M. Szpiczakowska (red.), Rozmaitości językowe ofiarowane prof. dr. hab. Januszowi Strutyńskiemu z okazji Jego jubileuszu [Language varieties donated to prof. dr. hab. Janusz Strutyński on the occasion of his jubilee] (s. 139–164). Kraków: Księgarnia Akademicka.
Makarski, W. (2009). Kapliczki, figury i krzyże przydrożne — deskrypcje, nominacje, inskrypcje [Roadside chapels, figures and crosses — descriptions, denominations and inscriptions]. W: P. Bortkiewicz, S. Mikołajczyk, M. Rybka (red.), Język religijny dawniej i dziś (w kontekście teologicznym i kulturowym). Materiały z konferencji. Gniezno 22–24 września 2008 [Religious language past and present (at theological and cultural context). Conference materials. Gniezno 22–24 September 2008] (t. 5, s. 311–333). Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne.
Matusiak-Kempa, I., Naruszewicz-Duchlińska, I. (2016). Toponimy jako świadec two regionalnych wartości religijnych na przykładzie nazewnictwa na Warmii i Mazurach [Toponyms as evidence of a region’s religious values on the basis of nomenclature in Warmia and Mazury]. W: M. Biolik, A. Naruszewicz-Duchlińska, W. Szulowska, E. Wolnicz-Pawłowska, W. Włoskowicz (red.), Slavica — Onomastica — Regionalia. Prace dedykowane Panu Profesorowi Jerzemu Dumie [Slavica — Onomastica — Regionalia. Texts dedicated to Professor Jerzy Duma] (s. 113–121). Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Mrózek, R. (1990). System mikrotoponimiczny Śląska Cieszyńskiego XVIII wieku [Microtoponymic system of Cieszyn Silesia of 18th century]. Katowice: Uniwersytet Śląski.
Mrózek, R. (2003). Mikrotoponimy jako językowe wyznaczniki przestrzeni kulturowej [Microtoponyms as linguistic determinants of cultural area]. W: Z. Kaleta (red.), Nazwy własne a kultura. Polska i inne kraje słowiańskie [Proper names and culture. Poland and other Slavic countries] (s. 196–202). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Mrózek, R. (2005). Nazwy terenowe [Field names]. W: E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazwy własne. Encyklopedia [Polish Proper Names. Encyclopaedia] (s. 231–257). Warszawa–Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Pelcowa, H. (2004). Religia w językowej interpretacji mieszkańców wsi [Religion in the linguistic interpretation of the countryside]. Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, 49, 273–286.
Pelcowa, H. (2011). Kapliczki i krzyże przydrożne w ustnych przekazach ludowych [Wayside crosses and shrines in oral folk transmission]. W: J. Adamowski, M. Wójcicka (red.), Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci [Roadside crosses and shrines as symbols of social, cultural and religious memory] (s. 93–101). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Piechnik, A. (2011). Miejsce krzyży i kapliczek przydrożnych w kulturze ludowej (na podstawie ustnych przekazów gwarowych) [Crosses and wayside shrines in folk culture]. W: J. Adamowski, M. Wójcicka (red.), Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci [Roadside crosses and shrines as symbols of social, cultural and religious memory] (s. 103–114). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Piechnik-Dębiec, A. (2012). Mikrotoponimia okolic Zakliczyna nad Dunajcem w ujęciu etnolingwistycznym [Microtoponymy of the area of Zakliczyn upon Dunajec in ethnolinguistic approach]. W: M. Pachowicz, K. Choińska (red.), Mundus Verbi. In honorem Sophiae Cygal-Krupa (s. 305–314). Tarnów: Wydawnictwa Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej.
Pilecka, L. (2008). Legendy związane z Truskolasami [Legends connected with Truskolasy]. W: L. Pilecka, B. Roszak, S. Wrzesiński, Truskolasy dawniej i dziś [Truskolasy past and present] (s. 107–110). Truskolasy: Zespół Szkół im. St. Ligonia w Truskolasach.
Rutkiewicz, M. (1997). Nazwy terenowe i miejscowe w gminie Miedzichowo (woj. gorzowskie) [Place and local names in the Miedzichowo commune (Gorzów Province)]. Poznań: Wydawnictwo WiS.
Rutkiewicz, M. (2002). Toponimia środkowozachodniej części województwa wielkopolskiego (gminy: Kuślin, Lwówek, Nowy Tomyśl, Opalenica) [Toponymy of middlewest part of Wielkopolska province (communities: Kuślin, Lwówek, Nowy Tomyśl, Opalenica)]. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Rzetelska-Feleszko, E. (1982a). Nazwy terenowe dawniej i dziś [Place names past and present]. Onomastica, 27, 173–185.
Rzetelska-Feleszko, E. (1982b). Semantyczne motywacje nazw geograficznych [Semantic motivations of geographical names]. Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego. Filologia Polska. Prace Językoznawcze, 8, 83–87.
Rzetelska-Feleszko, E. (1993). Nazwy geograficzne [Geographical names]. W: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski [Contemporary Polish language] (s. 403–421). Wrocław: Wiedza o Kulturze.
Seweryn, T. (1958). Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce [Shrines and roadside crosses in Poland]. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Siwiński, A. (2009). Przydrożna kronika ziemi częstochowskiej. Przewodnik rowerowy [Roadside chronicle of Częstochowa area. Bicycle guidebook] (t. 1). Częstochowa: Częstochowska Organizacja Turystyczna.
Zin, W. (1995). Opowieści o polskich kapliczkach [Stories about Polish shrines]. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.