Słowa kluczowe
leksem świnia
pole leksykalne
motywacja
onimia
Streszczenie
Tematem artykułu jest próba prześledzenia losów kilku apelatywów zgrupowanych w polu leksykalnym wokół hiperonimu świnia (wieprz, knur, kiernoz, prosię) jako wyrazów motywujących powstanie wielu nazw w onimii polskiej, głównie w antroponimii i toponimii. Moje rozważania, osadzone są w perspektywie badawczej antropologii historycznej. Analiza jest oparta na metodologii leksykalno-semantycznej. Wychodzę od znaczenia (często rekonstruowanego) apelatywnych jednostek leksykalnych, z uwzględnieniem ich modyfikacji znaczeniowych w warstwie proprialnej. Nazwy własne interpretuję na podstawie ustaleń genetyczno – motywacyjnych. Szczegółowa analiza pozwoliła na sformułowanie kilku zasadniczych wniosków. Według obliczeń na liście rankingowej nazw miejscowych motywowanych jednostkami leksykalnymi określającymi zwierzęta, leksem świnia znajduje się w pierwszej piątce (na pierwszej pozycji znalazła się kobyła, na drugim miejscu koń). Obecność interesujących nas etymonów w tak wielu nazwach własnych w okresie średniowiecza pozwala na sformułowanie wniosku o niezwykle istotnej roli świń w życiu naszych przodków. Wydaje się, że w tym okresie leksemy związane z tym polem były semantycznie obojętne. Świadczy o tym ich obecność, jako wyrazów fundujących, w wielu starych nazwach osobowych. We współczesnym zasobie nazwisk formacje motywowane interesującymi nas leksemami należą do bardzo rzadkich, zapewne były one usuwane z powodów konotacyjnych. Wnosiły one w widoczny sposób elementy negatywnego (ośmieszającego) profilowania znaczeń. Do tej pory utrzymały się w większej liczbie nazwiska odmiejscowe i formy często przekształcone fonetycznie, które oderwały się swojego pierwotnego źródła motywacji i są neutralne semantycznie. Niewielka ilość osób została przy starych nazwiskach typu Wieprzek.
Bibliografia
Babik, Z. (2001). Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich (w granicach średniowiecznej Słowiańszczyzny) [The oldest naming layer on Polish soil (within the limits of early medieval Slavdom]. Kraków: Universitas.
Babik, Z. (2015). Nazwy rzeczne zlewni Wieprzówki — komentarze do haseł zamieszczonych w „Hydronymia Europaea” 12 [River Names of the Wieprzówka Drainage Basin — Comments on Entries Published in „Hydronymia Europaea” 12]. Onomastica, 59, 401–442.
Bednarczuk, L. (2018). Początki i pogranicza polszczyzny [Beginnings and borderland of Polish]. Kraków: Lexis.
Bijak, U. (2013). Nazwy wodne dorzecza Wisły. Potamonimy odapelatywne [Hydronyms of the Vistula river basin. Appellative-derived potamonyms]. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Borek, H. (1988). Nazwy relacyjne w toponimii [Relational names in toponymy]. W: K. Zierhoffer (red.), V Ogólnopolska Konferencja Onomastyczna. Poznań 3–5 września 1985. Księga referatów [Proceedings of the 5th Nationwide Conference on Onomastics. Poznań, September, 3–5, 1985] (s. 43–51). Poznań: Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Borek, H. (2002). Rozważania o toponimii [Considerations on toponymy]. Onomastica, 47, 5–22.
Buczek, K. (1971). O narzazie [On narzaz tribute]. Studia Historyczne, 14, 335–342.
Har-Peled, M. (2012). Dekolonizacja historii zachodniej. Polityczne źródła antropologii historycznej [Decolonization of Western history. Political sources of historical anthropology]. Rocznik Antropologii Historii, 1(2), 89–99.
HKMP — Hensel, W. i Pazdur, J. (red.). (1978). Historia kultury materialnej Polski w zarysie (t. 1–6) [History of Polish Material Culture (vols. 1–6)]. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Iwaszczuk, U. (2014). Animal husbandry on the Polish territory in the Early Middle Ages. Quaternary International, 346, 69–101.
Le Goff, J. (2015). Historia i pamięć [History and memory] (tłum. A. Gronowska, J. Stryjczyk). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Malec, M. (2003). Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski [Etymological dictionary of Polish geographical names]. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Modzelewski, K. (1987). Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej [Peasants in the early Piast monarchy]. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Modzelewski, K. (2000). Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego [Economic organization of the Piast state], Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Nalepa, J. (1973). Miejsce uformowania się Prasłowiańszczyzny [Place of formation of the Proto-Slavonic language]. Slavica Lundensia, 1, 55–114. https://journals.lub.lu.se/sl/article/view/10209/8621
NMPol — Rymut, K. i in. (red.). Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany (t. 1–15). [Place names of Poland. History. Origin. Changes (vols. 1–15)]. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
RymNPol — Rymut, K. (1999). Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny (t. 1–2) [Names of Poles. Historical and etymological dictionary (vols. 1–2]. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, DWN.
Rymut, K. (2003). Apelatywy onimiczne i ich miejsce w systemie języka [The onymic appellatives and their place in the language system]. W: K. Rymut, Szkice onomastyczne [Onomastic sketches] (s. 13–17). Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
SEBań — Bańkowski, A. (2000). Etymologiczny słownik języka polskiego (t. 1–2) [Etymological Dictionary of the Polish language (vols. 1–2)], Warszawa: PWN.
SEBor — Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego [Etymological Dictionary of the Polish language]. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
SESł — Sławski, F. (1952–1982). Słownik etymologiczny języka polskiego (t. 1–5) [Etymological Dictionary of the Polish language (vols. 1–5)]. Kraków: TMJP.
SL — Linde, S.B. (1854–1860). Słownik języka polskiego (t. 1–6), wyd. 2 [Dictionary of the Polish Language (vols. 1–6), 2nd ed.]. Lwów: Zakład Ossolińskich.
SSNO — Taszycki, W. i in. (red.) (1965–1987). Słownik staropolskich nazw osobowych (t. 1–7) [Dictionary of Old Polish personal names (vols. 1–7)]. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
SStp — Urbańczyk, S. i in. (red.). (1953–2002). Słownik staropolski (t. 1–10) [Dictionary of Old Polish lexis (vols. 1–10). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wójcik, U. (2013). Polskie toponimy związane z organizacją gospodarczą państwa wczesnopiastowskiego. Nazwy miejscowe motywowane antroponimami zbiorowymi [Polish toponyms related to the economic organization of the Polish Kingdom under the early Piast dynasty. Place names motivated by collective anthroponyms]. Kraków: Wydawnictwo Lexis.
Wójcik, U. (2016). Skot — wardęga — bydło w polskiej leksyce i onomastykonie [Skot — wardęga — bydło in Polish lexis and onomastics]. Polonica, 36, 67–75.
Wójcik, U. (2018). „Koń jaki jest, każdy widzi” — wyraz koń (i formy pokrewne) w polskiej leksyce i onomastykonie. W: M. Mączyński, E. Horyń, E. Zmuda (red.), W kręgu dawnej polszczyzny VI (s. 125–138). Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum.