Słowa kluczowe
nazwy własne
leksemy kulturowe
Beskid Niski
Sądecczyzna
Streszczenie
Przedmiotem artykułu są nomina propria (imiona, nazwiska, nazwy miejscowe i terenowe, chrematonimy), o proweniencji wołoskiej lub łemkowskiej, występujące na tzw. wewnętrznych pograniczach Polski w lokalnych polskich gwarach (oraz w polszczyźnie ogólnej) i pełniące funkcję „pogranicznych leksemów kulturowych”. Opisywane pogranicza to tereny leżące w Beskidzie Niskim (zwłaszcza Dukielszczyzna) oraz w Beskidzie Sądeckim (okolice Piwnicznej) zamieszkiwane po sąsiedzku (obecnie lub tylko do czterdziestych lat XX wieku) przez wiejską ludność polską i łemkowską. Występujące tu leksemy kulturowe to językowe łącza decydujące nie tylko o odrębności kulturowej badanego obszaru, lecz przede wszystkim o tworzeniu poczucia wspólnoty ludności pogranicza, która, bez względu na przynależność narodową, potrafi dzięki nim zrozumieć lokalny świat znaczeń i wartości.
Bibliografia
Alvarez, R.R., Collier, G.A. (1994). The long haul in Mexican trucking: traversing the borderlands of the north and the south. American Ethnologist, 21(3), 606–627. https://doi.org/10.1525/ae.1994.21.3.02a00080
Babik, Z. (2001). Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich. W granicach wczesnośredniowiecznej słowiańszczyzny [The oldest naming stratum in the Polish lands within the boundaries of early medieval Slavic language]. Kraków: Universitas.
Bednarczuk, L. (2018). Początki i pogranicza polszczyzny [Origins and borders of the Polish language]. Kraków: Lexis.
Bubak, J. (1992). Słownik nazw osobowych i elementów identyfikacyjnych Sądecczyzny XV–XVII w. Imiona, nazwiska, przezwiska. Część I: A–M [ Dictionary of personal names and identification elements of the Sącz region in the 15th–17th centuries. Names, surnames, nicknames. Part I: A–M]. Kraków: Universitas.
Bubak, J. (1996). Topograficzne nazwy miejscowości ziemi krośnieńskiej i jasielskiej [Topographical place names of the Krosno and Jasło land]. W: H. Kurek, F. Tereszkiewicz (red.), Podkarpackie spotkania. Literatura — Język — Kultura, I: Ziemia krośnieńska w kulturze polskiej (s. 105– 114). Kraków: Universitas.
Bubak, J. (1998). Nazwiska mieszkańców Krosna z lat 1781–1920 [Surnames of inhabitants of Krosno from 1781–1920]. W: H. Kurek, F. Tereszkiewicz (red.), Podkarpackie spotkania. Literatura — Język — Kultura, II: Inteligencja południowo-wschodnich ziem polskich (s. 197– 208). Kraków: Universitas.
Centrum Informacji Turystycznej w Nowym Sączu. (b. d.). Łemkowie. https://ziemiasadecka.info/sadecczyzna-wielu-kultur/lemkowie/ (dostęp: 6.08.2023).
Engelking, A., Golachowska, E., Zielińska , A. (2008). Tożsamość, język i pamięć w sytuacji pogranicza. Uwagi wprowadzające [Identity, language and memory in a border situation. Introductory remarks]. W: A. Engelking, E. Golachowska, E. Zielińska (red.), Tożsamość — Język — Rodzina. Z badań na pograniczu słowiańsko-bałtyckim (s. 7–24). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Fiń, A. (2007). Społeczno-kulturowy obraz pogranicza polsko-ukraińskiego: analiza socjologiczna [Social and cultural image of the Polish-Ukrainian borderland. A sociological analysis]. W: J. Kułakowska-Lis, K. Sikora (red.), Ponad granicami. Kultura, literatura i język obszarów pogranicza (s. 27–40). Krosno: Wydawnictwo PWSZ w Krośnie.
Grzegorczykowa, R., Puzynina, J. (1979). Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne rodzime [Word-formation of contemporary Polish. Suffix native nouns]. Warszawa: PWN.
Halemba, A. (2017). Tworzenie pogranicza a życie przy granicy. Refleksje terminologiczne w świetle badań terenowych przy granicy polsko-niemieckiej [Creating a borderland and living at the border. Terminological reflections in the light of fieldwork at the German-Polish border]. Etnografia Polska, 61(1–2), 5–20.
ISNP = Internetowy słownik nazwisk w Polsce (b.d.). [Internet dictionary of surnames in Poland]. Instytut Języka Polskiego PAN. https://nazwiska.ijp.pan.pl/ (dostęp: 6.08.2023).
Kij, M. (2020). Etymologie ludowe w toponimach na pograniczu polsko-ruskim [Folk etymologies in toponyms on the Polish-Ruthenian borderland]. Słowo. Studia językoznawcze, 11, 109–127. https://doi.org/10.15584/slowo.2020.11.7
Kłoskowska, A. (1996). Kultury narodowe u korzeni [National cultures at their roots]. Warszawa: PWN.
Kostyrko, T. (2003). Pytania o tożsamość kulturową w perspektywie integracji z Unią Europejską. Konteksty problemu [Questions of cultural identity in the perspective of European Union integration. Contexts of the problem]. Kultura Współczesna. Teoria — Interpretacje — Praktyka, 1–2(35–36), 7–12.
Krzyżaniak, E. (2004). Lokalny pejzaż z różnorodnością w tle. Krótki szkic o tożsamości [The local landscape with diversity in the background. A brief sketch of identity]. Limites Patriae, 1, 93–96.
Kurdyła, T. (2011). Funkcje formantów rzeczownikowych w polszczyźnie ludowej (na przykładzie trzech wsi podkarpackich) [Functions of noun formants in folk Polish (based on the example of three villages in the Subcarpathia region)]. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Kurek, H. (1995). Przemiany językowe wsi regionu krośnieńskiego. Studium socjolingwistyczne [Linguistic transformations of the villages of the Krosno region. A sociolinguistic study]. Kraków: Universitas.
Kurek, H. (2003). Przemiany leksyki gwarowej na Podkarpaciu [Changes in dialectal lexis in the Subcarpathian region]. Kraków: Universitas.
Kurek, H. (2009). Polska wieś południowo-wschodniego pogranicza — trzy typy języka i kultury (na przykładzie regionu krośnieńskiego) [Polish village of the south-eastern borderland — three types of language and culture (based on the example of the Krosno region)]. W: M. Skarżyński, M. Szpiczakowska (red.), W kręgu języka. Materiały konferencji „Słowotwórstwo — słownictwo — polszczyzna kresowa” poświęconej pamięci Profesor Zofii Kurzowej, Kraków 16–17 maja 2008 (s. 123–133). Kraków: Księgarnia Akademicka.
Kurek, H. (2016). Krakowianie o wiejskich korzeniach. Podzielona tożsamość [Cracow inhabitants of rural origin. Divided identity]. Socjolingwistyka, 30, 73–80. https://doi.org/10.17651/SOCJOLING.30.6
Kurek, H. (2018). Słownictwo gwarowe w epoce globalizacji [Dialect vocabulary in the age of globalisation]. W: R. Przybylska, M. Rak, A. Kwaśnicka-Janowicz (red.), Historia języka, dialektologia i onomastyka w nowych kontekstach interpretacyjnych (s. 203–209). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kurek, H. (2019). Obraz społeczności wiejskiej Dukielszczyzny zakrzepły w nazwach kobiet zamężnych. Tradycja i zmiana [The image of rural community of the Dukla Region preserved in the names of married women. Tradition and change]. W: B. Grabka, R. Kucharzyk, A. Tyrpa (red.), Studia Dialektologiczne V (s. 203–213). Kraków: Lexis.
Kurek, H. (2023). Społeczność polska „pograniczy wewnętrznych” na przełomie wieków XX i XXI. Przemiany kulturowo-tożsamościowe [Polish community of ‘internal borderlands’ at the turn of the 20th and 21st centuries]. Prace Językoznawcze, 25(3), 107–116. https://doi.org/10.31648/pj.9185
Kurzowa, Z. (1975). Elementy kresowe w języku powieści powojennej [Polish Eastern Borderlands elements in the language of the post-war novel]. Warszawa: PIW.
Makarski, W. (2000). Jeszcze o nazwie San [More about the name San]. W: W. Książek‑Bryłowa (red.), Język polski: współczesność, historia I (s. 193–210). Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Miodunka, W. (2003). Moc języka i jej znaczenie w kontaktach językowych i kulturowych [The power of language and its importance in linguistic and cultural interactions]. W: J. Bartmiński,
J. Szadura (red.), Współczesna polszczyzna. Wybór opracowań. 2: Warianty języka (s. 12–16). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Misiak, M. (2018). Między Popradem a Osławą. Tożsamość kulturowo-językowa Łemków w ujęciu etnolingwistycznym [Between the rivers Poprad and Osława. Lemkos’ cultural and linguistic identity in ethnolinguistic terms]. Wrocław: Profil.
Mrózek, R. (1998). Nazwy terenowe [Field names]. W: E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazwy własne. Encyklopedia (s. 231–257). Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
Nalepa, J. (1997). Polacy nie przejęli od Ukraińców nazwy rzeki San: ze studiów nad najdawniejszym pograniczem polsko-ruskim [Poles did not take over the name of the San river from Ukrainians. Studies on the oldest Polish-Ruthenian borderlands]. Język Polski, 77(2–3), 50–162.
NMPol I = Rymut, K. (red.). (1996). Nazwy miejscowe Polski. Historia — Pochodzenie — Zmiany [Place names of Poland. History — origin — changes] (T. 1: A–B). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
NMPol II = Rymut, K. (red.). (1997). Nazwy miejscowe Polski. Historia — Pochodzenie — Zmiany [Place names of Poland. History — origin — changes] (T. 2: C–D). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
NMPol V = Rymut, K. (red.). (2003). Nazwy miejscowe Polski. Historia — Pochodzenie — Zmiany [Place names of Poland. History — origin — changes] (T. 5: Ko–Ky). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
NMPol XIII = Rymut, K., Czopek-Kopciuch, B., Bijak, U. (red.). (2016). Nazwy miejscowe Polski. Historia — Pochodzenie — Zmiany [Place names of Poland. History — origin — changes] (T. 13: Sa–Si). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
Oronowicz, E. (1990). Cechy kresowe w gwarze wsi Munina [Polish Eastern Borderlands features in the dialect of the village of Munina]. Język Polski, 70, 208–211.
Pasieka, A. (2016). Jak uratować pogranicze? O teoretycznych modach i metodologicznych pułapkach [How to save the borderland? On theoretical fashions and methodological pitfalls]. Wielogłos, 2(28), 125–144. https://doi.org/10.4467/2084395XWI.16.013.5903
Pawłowski, E. (1971). Nazwy miejscowości Sądecczyzny, I: Nazwy miast, wsi, przysiółków oraz dzielnic miejskich i wiejskich [Names of towns and villages in the Sącz region, I: Names of towns, villages, farmsteads, as well as urban and rural districts]. Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk: Wydawnictwo PAN.
Pawłowski, E. (1975). Nazwy miejscowości Sądecczyzny, II: Nazwy osiedli [Names of towns and villages in the Sącz region, II: Names of housing estates]. Wrocław–Warszawa– Kraków– Gdańsk: Wydawnictwo PAN.
Reinfuss, R. (1990). Śladami Łemków [Traces of Lemko people]. Warszawa: Wydawnictwo PTTK Kraj.
Rieger, J. (1969). Nazwy wodne dorzecza Sanu [Water names of the San basin]. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Rieger, J. (1993). Elementy ukraińskie w toponimii polskiej i w toponimii Polski [Ukrainian elements in Polish toponymy and in the toponymy of Poland]. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica, 27, 247–253.
Rieger, J. (1995). Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie [Lemko Vocabulary and Names]. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SEMPER.
Rymut, K. (1975). Nazwy miejscowe dawnego powiatu bieckiego [Place names of the former Biecz district]. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Wydawnictwo PAN.
SJPSz = Szymczak, M. (red.). (1978–1979). Słownik języka polskiego [Dictionary of Polish language] (T. 1–2). Warszawa: PWN.
Słabczyński, R. (2023). Mikrotoponimia Beskidu Niskiego [Microtoponymy of the Low Beskids]. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Smolicz, J.J. (2003). Język jako wartość podstawowa kultury [Language as the basic value of culture]. W: J. Bartmiński, J. Szadura (red.). Współczesna polszczyzna. Wybór opracowań 2: Warianty języka (s. 9–11). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
St TŁ = Stieber, Z. (1949). Toponomastyka Łemkowszczyzny, II: Nazwy terenowe [Toponomastics of the Lemko region, II: Field names]. Łódź: Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Nauk.
Stieber, Z. (1974). Polska i ruska nazwa Sanu [Polish and Ruthenian name of the San river]. W: A. Obrębska-Jabłońska, H. Popowska-Taborska, J. Siatkowski (red.), Świat językowy Słowian (s. 491–492). Warszawa: PWN.
Straczuk, J. (2008). Wielojęzyczność pogranicza: od tutejszości do nowej lokalności [Multilingualism in the border region: from localness to a new locality]. W: Engelking, E. Golachowska,
E. Zielińska (red.), Tożsamość — Język — Rodzina. Z badań na pograniczu słowiańsko-bałtyckim (s. 95–107). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Wolnicz-Pawłowska, E. (1998). Pogranicze wschodnie [Eastern borderland]. W: E. Rzetelska‑Feleszko (red.), Polskie nazwy własne. Encyklopedia (s. 453–465). Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
WUN I = Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce. Tom pierwszy A–J (1980). Ministerstwo Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, Główny Urząd Statystyczny. Warszawa: Wydawnictwa Akcydensowe.
Żarski, W. (2008). Tożsamość kulinarna jako wykładnik odrębności kulturowej [The culinary component of a cultural identity]. W: I. Masojć, R. Naruniec (red.), Tożsamość na styku kultur (s. 80–92). Wilno: Wydawnictwo WUP.