Słowa kluczowe
nazwa geograficzna
nośnik pamięci
Polska
Streszczenie
Przedmiotem artykułu są współczesne polskie nazwy geograficzne pochodzące od etnonimu Żyd oraz innych leksemów związanych z kulturą żydowską. Materiał został zaczerpnięty z „Państwowego Rejestru Nazw Geograficznych” i porównany z danymi historycznymi. Analiza kilkuset toponimów wywodzących się od leksemów – „domniemanych nośników pamięci Żydów”, wykazała, że nie wszystkie one mają związek z elementami kultury żydowskiej. Niewątpliwie nośnikami pamięci o Żydach są liczne nazwy geograficzne wywodzące się od podstawy Żyd-, przymiotnika żydowski oraz mniej liczne od leksemów: bóżnica, ki(e)rkut, okopisko, rabin, od choronimu Palestyna. Są one świadectwem osadnictwa żydowskiego, praw własności, tragicznych wydarzeń z okresu II wojny światowej, dokumentują miejsca modlitwy, miejsca schronienia i miejsca pochówku. Toponimy te są przedmiotem trwałej, zapisanej pamięci zbiorowej Polaków.
Bibliografia
Abramowicz, Z. (2003). Słownik etymologiczny nazwisk Żydów białostockich [Etymological dictionary of surnames of Białystok Jews]. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana.
Abramowicz, Z. (2010). Antroponimia Żydów białostockich [Anthroponymy of Białystok Jews]. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana.
Bergman, E. (2006). Żydzi na wsi w Królestwie Polskim w XIX i XX wieku [Jews in the countryside in the Kingdom of Poland in the 19th and 20th centuries]. W: W. Mielewczyk, U. Siekacz (red.), Żydzi na wsi polskiej. Sesja naukowa. Szreniawa, 26-27 czerwca 2006 (s. 30–36). Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie.
Bielawski, K. (b.d.). Włocławek. Cmentarze żydowskie w Polsce. http://cmentarze-zydowskie.pl/ wloclawek.htm (dostęp: 27.11.2024).
Buczyński, M. (1997). Pamiątkowe nazwy miejscowe w językach słowiańskich [Commemorative place names in Slavic languages]. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.
Cała, A., Węgrzynek, H., Zalewska , G. (2000). Historia i kultura Żydów polskich. Słownik [History and culture of Polish Jews. Dictionary]. Warszawa: WSiP.
Chlebda, W. (2012). Pamięć ujęzykowiona [Languageized memory]. W: J. Adamowski, M. Wójcicka (red.), Pamięć jako kategoria rzeczywistości kulturowej (s. 109–119). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.
Chlebda, W. (2019). Z katalogu zajęć pamięcioznawczych [From the catalogue of memory science tasks]. Stylistyka, 28, 7‒24. https://doi.org/10.25167/Stylistyka28.2019.1
Chlebda, W. (2022a). Pamięć o Żydach w wielkich słownikach języka polskiego. Rekonesans: Cz. I [Remembrance of Jews in the great dictionaries of the Polish language: Reconnaissance: Part 1]. LingVaria, 17(1), 69–82. https://doi.org/10.12797/LV.17.2022.33.06
Chlebda, W. (2022b). Pamięć o Żydach w wielkich słownikach języka polskiego. Rekonesans. Cz. II [Remembrance of Jews in the Great Dictionaries of the Polish Language: Reconnaissance: Part 2]. LingVaria, 17(2), 65–82. https://doi.org/10.12797/LV.17.2022.34.05
Chludziński, A. (2007). Ślady żydowskie w toponimii pomorskiej [Jewish traces in Pomeranian toponymy]. W: M. Jaroszewicz, W. Stępiński (red.), Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku (s. 405‒418). Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Derwich, M. (2000). Materiały do słownika historyczno-geograficznego dóbr i dochodów dziesięcinnych benedyktyńskiego opactwa św. Krzyża na Łysej Górze do 1819 r. [Materials for a historical and geographic dictionary of goods and revenues subject to the tithe of the Benedictine Abbey of the Holy Cross in Łysa Góra untill 1819]. Wrocław: Larhcor.
Dvořákova, Ž. (2023). Neighbours who disappeared: non-settlement names with the element Žid (‘Jew’) in Bohemia. W: U. Bijak, P. Swoboda, J. B. Walkowiak (red.), Proceedings of the 27th International Congress of Onomastic Sciences. Onomastics in Interaction With Other Branches of Science. Volume 1. Keynote Lectures. Toponomastics (s. 99‒120). Kraków: Jagiellonian University Press.
ESHP = Elektroniczny słownika hydronimów Polski. (b. d.). [Electronic dictionary of hydronyms of Poland]. Instytut Języka Polskiego PAN. https://eshp.ijp.pan.pl/ (dostęp: 27.11.2024).
Fijałkowski, P. (2006). Żydzi w mazowieckich wsiach od czasów najdawniejszych do początków XIX wieku [Jews in Masovian villages from the earliest times to the beginning of the 19th century]. W: Mielewczyk, U. Siekacz (red.), Żydzi na wsi polskiej. Sesja naukowa. Szreniawa, 26-27 czerwca 2006 (s. 17–29). Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno- Spożywczego w Szreniawie.
Filia obozu Stutthof (KL) w Grodnie. (2024, 19 stycznia). W: Wikipedia. https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Filia_obozu_Stutthof_(KL)_w_Grodnie&oldid=72613473
Filinowicz, A. (2018). Nazwy terenowe świadectwem istnienia społeczności żydowskiej. Na przykładzie mikrotoponimii powiatu sokólskiego [Place names as an evidence of Jewish existence. Based on the microtoponymy of the Sokólski district]. W: J. Ławski, K. K. Pilichiewicz, A. Wydrycka (red.), Żydzi wschodniej Polski. Seria VI. Żydzi białostoccy: od początków do 1939 roku (s. 143‒153). Białystok: Prymat.
Grabowska, U. (2008). Mariawici i Żydzi — rzecz o pomocy [The Mariavites and the Jews — on help]. Zagłada Żydów. Studia i Materiały, 4, 442‒465. https://doi.org/10.32927/ZZSiM.282
Honoratka (Tatry). (2023, 5 kwietnia). W: Wikipedia. https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Honoratka_(Tatry)&oldid=70048653
ISNP = Internetowy słownik nazwisk w Polsce. (b. d.). [Internet dictionary of Polish surnames]. Instytut Języka Polskiego PAN. https://nazwiska.ijp.pan.pl/ (dostęp: 27.11.2024).
Jagielski, J. (b.d.). macewa. W: Z. Borzymińska, R. Żebrowski (red.), Polski Słownik Judaistyczny. Delet. https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=15427 (dostęp: 27.11.2024).
Kmoch, M. W. (2020, 9 sierpnia). MAŁA OJCZYZNA: Żydzi w gminie Jednorożec (powiat przasnyski) [SMALL HOMELAND: Jews in the Jednorożec commune (Przasnysz district)]. Kurpianka w wielkim świecie. http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2020/08/maa-ojczyzna-zydzi-w-gminie-jednorozec.html
Kula, M. (2002). Nośniki pamięci historycznej [Carriers of historical memory]. Warszawa: DiG.
Łuczkowski, J. (2017). Gmina Sławno: wczoraj i dziś [Sławno commune: yesterday and today]. Sławno: Urząd Gminy.
Niedźwiedź, E., Niedźwiedź, J., Czubaj-Gancarz , M. (2021). Dzieje miejscowości gminy Tomaszów Lubelski [The history of the localities of the Tomaszów Lubelski commune]. Zamość — Tomaszów Lubelski: AKAPIT.
NMPol = Rymut, K. i in. (red.). (1996–2021). Nazwy miejscowe Polski. Historia — pochodzenie — zmiany [Place names of Poland. History — origin — changes] (T. 1–16). Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Nycz, R. (2017). Kultura jako czasownik [Culture as a verb]. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN.
Ostrowski, A. (2023). Nazewnictwo [Naming]. W: Wąsosz nad Wissą. https://adamostry1.wixsite.com/adam-ostrowski/nazewnictwo (dostęp: 27.11.2024).
Pietrasiewicz, T. (b.d.). Sierpień 1942. Generalne Gubernatorstwo. Dystrykt Radom. Sytuacja w powiatach [August 1942. General Government. Radom District. Situation in counties]. Teatr NN. https://teatrnn.pl/ar-oplakiwanie/sierpien-1942-generalne-gubernatorstwo-dystrykt-radom-sytuacja-w-powiatach/ (dostęp: 27.11.2024).
PRNG = Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych [National Register of Geographical Names]. Główny Urząd Geodezji i Kartografii. https://www.geoportal.gov.pl/pl/dane/panstwowy-rejestr-nazw-geograficznych-prng/ (dostęp: 27.11.2024).
Rejter, A. (2016). Nazwa własna wobec gatunku i dyskursu [Proper name towards genre and discourse]. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Rieger, J. (1995). Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie [Lemko vocabulary and nomenclature]. Warszawa: Semper.
RymSEN = Rymut, K. (1999–2001). Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny [Surnames of Poles. Historical and etymological dictionary] (T. 1–2). Kraków: Wydawnictwo Naukowe DWN; Instytut Języka Polskiego PAN.
SEBań = Bańkowski, A. (2000‒2014). Etymologiczny słownik języka polskiego [Etymological dictionary of Polish] (T. 1–3). Warszawa: PWN.
SEBor = Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego [Etymological dictionary of Polish]. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
SENGŚ = Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska [Etymological dictionary of geographical names of Silesia]. https://sengs.e-science.pl/ (dostęp: 27.11.2024).
SG = Sulimierski, F., Chlebowski, B., Walewski, W. (red.). (1880‒1902). Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich [Geographical dictionary of the Kingdom of Poland and other Slavic countries] (T. 1‒15). Warszawa.
SGPPAN (kartoteka) = Kartoteka Słownika gwar polskich [Dictionary of Polish dialects (records)]. Instytut Języka Polskiego PAN. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/37156 (dostęp: 27.11.2024).
Sitarz, M. (2002). Nazwy osobowe Żydów. Próba objaśnienia [Personal names of Jews. Attempted explanation]. W: A. Cieślikowa (red.), Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych (T. 5, s. 3–18). Kraków: DWN.
SJPDor = Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego [Dictionary of Polish language] (wersja elektroniczna). https://sjp.pwn.pl/doroszewski/
SJPPWN = Wydawnictwo Naukowe PWN. (red.). (b.d.). Słownik języka polskiego PWN [PWN dictionary of the Polish language]. https://sjp.pwn.pl/sjp/ (dostęp: 27.11.2024).
Sk = Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 IX 1921 r. i innych źródeł [Index of localities in the Republic of Poland prepared on the basis of the results of the first general population census of 30.09.1921] (t. III: woj. kieleckie, 1925; t. XIII: woj. lwowskie, 1924). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
SL = Linde, S.B. (1854–1860). Słownik języka polskiego [Dictionary of Polish language] (T. 1–6). Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Słabczyński, R. (2023). Mikrotoponimia Beskidu Niskiego [Microtoponymy of Low Beskid]. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Stankiewicz, D. (b.d.). Cmentarze żydowskie, miejsca egzekucji, zbiorowe mogiły na terenie województwa podlaskiego [Jewish cemeteries, execution sites, mass graves in the Podlaskie Voivodeship. Centrum Edukacji Obywatelskiej Polska — Izrael. https://bialystok.jewish.org.pl/page5.html (dostęp: 27.11.2024).
Stieber, Z. (1966). Rzym, krzyż, Żyd [Rome, cross, Jew]. Rocznik Slawistyczny, 26(1), 33–34.
SSNO = Taszycki, W. i in. (red.). (1965–1987). Słownik staropolskich nazw osobowych [Dictionary of Old Polish personal names] (T. 1–7). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Sstp = Urbańczyk, S. i in. (red.). (1953–2002). Słownik staropolski [Dictionary of the Old Polish language] (T. 1–10). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Szuchta, R. (2015). 1000 lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki [1000 years of history of Polish Jews. A journey through the ages]. POLIN. https://www.polin.pl/sites/default/files/ podrecznik_1000_lat_historii_zydow_polskich_podroz_przez_wieki_web.pdf
Turczyńska, K. (2019, 24 maja). Żydowski Jar — urokliwy wąwóz w Bałtowie, w którym odkryto ślady dinozaurów [Żydowski Jar — a charming gorge in Bałtów, where traces of dinosaurs were discovered]. Skomplikowane. https://skomplikowane.pl/na-trasie/zydowski-jar/
TVP3 Białystok (2020, 25 sierpnia). Sokólska Palestyna [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=_ueUrenKt7Q
WIG = Taktyczna mapa Polski w skali 1 : 100000 wydana przez Wojskowy Instytut Geograficzny w Warszawie w latach 1924‒1938 [Tactical map of Poland on a scale of 1:100,000 published by the Military Geographical Institute in Warsaw in the years 1924‒1938]. http://mapywig.org (dostęp: 27.11.2024).
Wirtualny Sztetl [Virtual Sthetl] (2009). Portal Muzeum POLIN. https://sztetl.org.pl/ (dostęp: 27.11.2024).
Wolnicz-Pawłowska, E. (2013). O nazwach wodnych w Polsce [About water names in Poland]. Warszawa: DiG.
Wójcicka, M. (2018). Język pamięci zbiorowej (w kontekście kultury oralności, piśmienności i elektralności. Prolegomena [The language of collective memory (in the context of the culture of orality, literacy and electracy. Prolegomena]. W: W. Czachur (red.), Pamięć w ujęciu lingwistycznym. Zagadnienia teoretyczne i metodyczne (s. 68–93). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Wójcik, R. (2014). 1000 lat historii Żydów polskich: miniprzewodnik po Wystawie Stałej Muzeum POLIN [1000 years of the history of Polish Jews: a short guide to the POLIN Museum’s Core Exhibition]. Google Arts & Culture. https://artsandculture.google.com/story/DwWxB806kgoA8A?hl=pl
WSJP = Żmigrodzki, P. (red.). (b.d.). Wielki słownik języka polskiego [Great dictionary of Polish language]. Instytut Języka Polskiego PAN. https://wsjp.pl/ (dostęp: 27.11.2024).
Żbikowski, A. (2010). Żydzi [Jews]. W: M. Kopczyński, W. Tygielski (red.), Pod wspólnym niebem. Narody dawnej Rzeczypospolitej (s. 99‒112). Warszawa: Muzeum Historii Polski.