Jews and the memory of them in the contemporary toponymy of Poland (a reconnaissance)
PDF (Polski)

Keywords

Jews
geographical name
carrier of memory
Poland

Abstract

The subject of this article are Polish contemporary geographical names originated from the ethnonym Żyd ‛Jew’ and other lexemes related to Jewish culture. The material was excerpted from the “National Register of Geographical Names” (PRNG) and compared with data concerning history of these places. The analysis of several hundred toponyms derived from certain lexemes — “alleged carriers of memory of the Jews”, showed that not all of them are related to the elements of Jewish culture. Undoubtedly, the carriers of the memory of Jews are numerous geographical names derived from the ethnonym Żyd, the adjective żydowski ‛Jewish’ and, less numerous appellatives: bóżnica ‛synagogue’, kirkut, okopisko ‛Jewish cementary’, rabin ‛rabbi’, and the choronym Palestyna. They are testimony to Jewish settlement, property rights, tragic events during World War II, and document places of prayer, refuge and burial places. These toponyms are the subject of the permanent, recorded collective memory of Poles.

https://doi.org/10.17651/ONOMAST.68.10
PDF (Polski)

References

Abramowicz, Z. (2003). Słownik etymologiczny nazwisk Żydów białostockich [Etymological dictionary of surnames of Białystok Jews]. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana.

Abramowicz, Z. (2010). Antroponimia Żydów białostockich [Anthroponymy of Białystok Jews]. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana.

Bergman, E. (2006). Żydzi na wsi w Królestwie Polskim w XIX i XX wieku [Jews in the countryside in the Kingdom of Poland in the 19th and 20th centuries]. W: W. Mielewczyk, U. Siekacz (red.), Żydzi na wsi polskiej. Sesja naukowa. Szreniawa, 26-27 czerwca 2006 (s. 30–36). Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie.

Bielawski, K. (b.d.). Włocławek. Cmentarze żydowskie w Polsce. http://cmentarze-zydowskie.pl/ wloclawek.htm (dostęp: 27.11.2024).

Buczyński, M. (1997). Pamiątkowe nazwy miejscowe w językach słowiańskich [Commemorative place names in Slavic languages]. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.

Cała, A., Węgrzynek, H., Zalewska , G. (2000). Historia i kultura Żydów polskich. Słownik [History and culture of Polish Jews. Dictionary]. Warszawa: WSiP.

Chlebda, W. (2012). Pamięć ujęzykowiona [Languageized memory]. W: J. Adamowski, M. Wójcicka (red.), Pamięć jako kategoria rzeczywistości kulturowej (s. 109–119). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.

Chlebda, W. (2019). Z katalogu zajęć pamięcioznawczych [From the catalogue of memory science tasks]. Stylistyka, 28, 7‒24. https://doi.org/10.25167/Stylistyka28.2019.1

Chlebda, W. (2022a). Pamięć o Żydach w wielkich słownikach języka polskiego. Rekonesans: Cz. I [Remembrance of Jews in the great dictionaries of the Polish language: Reconnaissance: Part 1]. LingVaria, 17(1), 69–82. https://doi.org/10.12797/LV.17.2022.33.06

Chlebda, W. (2022b). Pamięć o Żydach w wielkich słownikach języka polskiego. Rekonesans. Cz. II [Remembrance of Jews in the Great Dictionaries of the Polish Language: Reconnaissance: Part 2]. LingVaria, 17(2), 65–82. https://doi.org/10.12797/LV.17.2022.34.05

Chludziński, A. (2007). Ślady żydowskie w toponimii pomorskiej [Jewish traces in Pomeranian toponymy]. W: M. Jaroszewicz, W. Stępiński (red.), Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku (s. 405‒418). Warszawa: Wydawnictwo DiG.

Derwich, M. (2000). Materiały do słownika historyczno-geograficznego dóbr i dochodów dziesięcinnych benedyktyńskiego opactwa św. Krzyża na Łysej Górze do 1819 r. [Materials for a historical and geographic dictionary of goods and revenues subject to the tithe of the Benedictine Abbey of the Holy Cross in Łysa Góra untill 1819]. Wrocław: Larhcor.

Dvořákova, Ž. (2023). Neighbours who disappeared: non-settlement names with the element Žid (‘Jew’) in Bohemia. W: U. Bijak, P. Swoboda, J. B. Walkowiak (red.), Proceedings of the 27th International Congress of Onomastic Sciences. Onomastics in Interaction With Other Branches of Science. Volume 1. Keynote Lectures. Toponomastics (s. 99‒120). Kraków: Jagiellonian University Press.

ESHP = Elektroniczny słownika hydronimów Polski. (b. d.). [Electronic dictionary of hydronyms of Poland]. Instytut Języka Polskiego PAN. https://eshp.ijp.pan.pl/ (dostęp: 27.11.2024).

Fijałkowski, P. (2006). Żydzi w mazowieckich wsiach od czasów najdawniejszych do początków XIX wieku [Jews in Masovian villages from the earliest times to the beginning of the 19th century]. W: Mielewczyk, U. Siekacz (red.), Żydzi na wsi polskiej. Sesja naukowa. Szreniawa, 26-27 czerwca 2006 (s. 17–29). Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno- Spożywczego w Szreniawie.

Filia obozu Stutthof (KL) w Grodnie. (2024, 19 stycznia). W: Wikipedia. https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Filia_obozu_Stutthof_(KL)_w_Grodnie&oldid=72613473

Filinowicz, A. (2018). Nazwy terenowe świadectwem istnienia społeczności żydowskiej. Na przykładzie mikrotoponimii powiatu sokólskiego [Place names as an evidence of Jewish existence. Based on the microtoponymy of the Sokólski district]. W: J. Ławski, K. K. Pilichiewicz, A. Wydrycka (red.), Żydzi wschodniej Polski. Seria VI. Żydzi białostoccy: od początków do 1939 roku (s. 143‒153). Białystok: Prymat.

Grabowska, U. (2008). Mariawici i Żydzi — rzecz o pomocy [The Mariavites and the Jews — on help]. Zagłada Żydów. Studia i Materiały, 4, 442‒465. https://doi.org/10.32927/ZZSiM.282

Honoratka (Tatry). (2023, 5 kwietnia). W: Wikipedia. https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Honoratka_(Tatry)&oldid=70048653

ISNP = Internetowy słownik nazwisk w Polsce. (b. d.). [Internet dictionary of Polish surnames]. Instytut Języka Polskiego PAN. https://nazwiska.ijp.pan.pl/ (dostęp: 27.11.2024).

Jagielski, J. (b.d.). macewa. W: Z. Borzymińska, R. Żebrowski (red.), Polski Słownik Judaistyczny. Delet. https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=15427 (dostęp: 27.11.2024).

Kmoch, M. W. (2020, 9 sierpnia). MAŁA OJCZYZNA: Żydzi w gminie Jednorożec (powiat przasnyski) [SMALL HOMELAND: Jews in the Jednorożec commune (Przasnysz district)]. Kurpianka w wielkim świecie. http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2020/08/maa-ojczyzna-zydzi-w-gminie-jednorozec.html

Kula, M. (2002). Nośniki pamięci historycznej [Carriers of historical memory]. Warszawa: DiG.

Łuczkowski, J. (2017). Gmina Sławno: wczoraj i dziś [Sławno commune: yesterday and today]. Sławno: Urząd Gminy.

Niedźwiedź, E., Niedźwiedź, J., Czubaj-Gancarz , M. (2021). Dzieje miejscowości gminy Tomaszów Lubelski [The history of the localities of the Tomaszów Lubelski commune]. Zamość — Tomaszów Lubelski: AKAPIT.

NMPol = Rymut, K. i in. (red.). (1996–2021). Nazwy miejscowe Polski. Historia — pochodzenie — zmiany [Place names of Poland. History — origin — changes] (T. 1–16). Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.

Nycz, R. (2017). Kultura jako czasownik [Culture as a verb]. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN.

Ostrowski, A. (2023). Nazewnictwo [Naming]. W: Wąsosz nad Wissą. https://adamostry1.wixsite.com/adam-ostrowski/nazewnictwo (dostęp: 27.11.2024).

Pietrasiewicz, T. (b.d.). Sierpień 1942. Generalne Gubernatorstwo. Dystrykt Radom. Sytuacja w powiatach [August 1942. General Government. Radom District. Situation in counties]. Teatr NN. https://teatrnn.pl/ar-oplakiwanie/sierpien-1942-generalne-gubernatorstwo-dystrykt-radom-sytuacja-w-powiatach/ (dostęp: 27.11.2024).

PRNG = Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych [National Register of Geographical Names]. Główny Urząd Geodezji i Kartografii. https://www.geoportal.gov.pl/pl/dane/panstwowy-rejestr-nazw-geograficznych-prng/ (dostęp: 27.11.2024).

Rejter, A. (2016). Nazwa własna wobec gatunku i dyskursu [Proper name towards genre and discourse]. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Rieger, J. (1995). Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie [Lemko vocabulary and nomenclature]. Warszawa: Semper.

RymSEN = Rymut, K. (1999–2001). Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny [Surnames of Poles. Historical and etymological dictionary] (T. 1–2). Kraków: Wydawnictwo Naukowe DWN; Instytut Języka Polskiego PAN.

SEBań = Bańkowski, A. (2000‒2014). Etymologiczny słownik języka polskiego [Etymological dictionary of Polish] (T. 1–3). Warszawa: PWN.

SEBor = Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego [Etymological dictionary of Polish]. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

SENGŚ = Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska [Etymological dictionary of geographical names of Silesia]. https://sengs.e-science.pl/ (dostęp: 27.11.2024).

SG = Sulimierski, F., Chlebowski, B., Walewski, W. (red.). (1880‒1902). Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich [Geographical dictionary of the Kingdom of Poland and other Slavic countries] (T. 1‒15). Warszawa.

SGPPAN (kartoteka) = Kartoteka Słownika gwar polskich [Dictionary of Polish dialects (records)]. Instytut Języka Polskiego PAN. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/37156 (dostęp: 27.11.2024).

Sitarz, M. (2002). Nazwy osobowe Żydów. Próba objaśnienia [Personal names of Jews. Attempted explanation]. W: A. Cieślikowa (red.), Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych (T. 5, s. 3–18). Kraków: DWN.

SJPDor = Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego [Dictionary of Polish language] (wersja elektroniczna). https://sjp.pwn.pl/doroszewski/

SJPPWN = Wydawnictwo Naukowe PWN. (red.). (b.d.). Słownik języka polskiego PWN [PWN dictionary of the Polish language]. https://sjp.pwn.pl/sjp/ (dostęp: 27.11.2024).

Sk = Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 IX 1921 r. i innych źródeł [Index of localities in the Republic of Poland prepared on the basis of the results of the first general population census of 30.09.1921] (t. III: woj. kieleckie, 1925; t. XIII: woj. lwowskie, 1924). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.

SL = Linde, S.B. (1854–1860). Słownik języka polskiego [Dictionary of Polish language] (T. 1–6). Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Słabczyński, R. (2023). Mikrotoponimia Beskidu Niskiego [Microtoponymy of Low Beskid]. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.

Stankiewicz, D. (b.d.). Cmentarze żydowskie, miejsca egzekucji, zbiorowe mogiły na terenie województwa podlaskiego [Jewish cemeteries, execution sites, mass graves in the Podlaskie Voivodeship. Centrum Edukacji Obywatelskiej Polska — Izrael. https://bialystok.jewish.org.pl/page5.html (dostęp: 27.11.2024).

Stieber, Z. (1966). Rzym, krzyż, Żyd [Rome, cross, Jew]. Rocznik Slawistyczny, 26(1), 33–34.

SSNO = Taszycki, W. i in. (red.). (1965–1987). Słownik staropolskich nazw osobowych [Dictionary of Old Polish personal names] (T. 1–7). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Sstp = Urbańczyk, S. i in. (red.). (1953–2002). Słownik staropolski [Dictionary of the Old Polish language] (T. 1–10). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Szuchta, R. (2015). 1000 lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki [1000 years of history of Polish Jews. A journey through the ages]. POLIN. https://www.polin.pl/sites/default/files/ podrecznik_1000_lat_historii_zydow_polskich_podroz_przez_wieki_web.pdf

Turczyńska, K. (2019, 24 maja). Żydowski Jar — urokliwy wąwóz w Bałtowie, w którym odkryto ślady dinozaurów [Żydowski Jar — a charming gorge in Bałtów, where traces of dinosaurs were discovered]. Skomplikowane. https://skomplikowane.pl/na-trasie/zydowski-jar/

TVP3 Białystok (2020, 25 sierpnia). Sokólska Palestyna [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=_ueUrenKt7Q

WIG = Taktyczna mapa Polski w skali 1 : 100000 wydana przez Wojskowy Instytut Geograficzny w Warszawie w latach 1924‒1938 [Tactical map of Poland on a scale of 1:100,000 published by the Military Geographical Institute in Warsaw in the years 1924‒1938]. http://mapywig.org (dostęp: 27.11.2024).

Wirtualny Sztetl [Virtual Sthetl] (2009). Portal Muzeum POLIN. https://sztetl.org.pl/ (dostęp: 27.11.2024).

Wolnicz-Pawłowska, E. (2013). O nazwach wodnych w Polsce [About water names in Poland]. Warszawa: DiG.

Wójcicka, M. (2018). Język pamięci zbiorowej (w kontekście kultury oralności, piśmienności i elektralności. Prolegomena [The language of collective memory (in the context of the culture of orality, literacy and electracy. Prolegomena]. W: W. Czachur (red.), Pamięć w ujęciu lingwistycznym. Zagadnienia teoretyczne i metodyczne (s. 68–93). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Wójcik, R. (2014). 1000 lat historii Żydów polskich: miniprzewodnik po Wystawie Stałej Muzeum POLIN [1000 years of the history of Polish Jews: a short guide to the POLIN Museum’s Core Exhibition]. Google Arts & Culture. https://artsandculture.google.com/story/DwWxB806kgoA8A?hl=pl

WSJP = Żmigrodzki, P. (red.). (b.d.). Wielki słownik języka polskiego [Great dictionary of Polish language]. Instytut Języka Polskiego PAN. https://wsjp.pl/ (dostęp: 27.11.2024).

Żbikowski, A. (2010). Żydzi [Jews]. W: M. Kopczyński, W. Tygielski (red.), Pod wspólnym niebem. Narody dawnej Rzeczypospolitej (s. 99‒112). Warszawa: Muzeum Historii Polski.