Słowa kluczowe
silna wymowa sonantów
wymowa nieakomodująca
toponimy
zachodnie i wschodnie dialekty lechickie
typologia dialektów słowiańskich
Streszczenie
W zapisach dawnych słowiańskich nazw miejscowych i terenowych Pomorza Zachodniego afrykatyzację *r' > ř, rz itp. obserwujemy na terenach sąsiadujących z gwarami kaszubsko-słowińskimi na wschód od rzeki Słupia oraz, rzadko, wzdłuż południowo-wschodniej granicy Pomorza. Na terenie niemieckiego Pomorza Przedniego, Meklemburgii i w dawnych słowiańskich gwarach Połabia afrykatyzacja *r' nie nastąpiła. Świadczy to o dawnym zróżnicowaniu dialektów lechickich na zachodnie, bez akomodacji *r' (a także częściowo bez zmian *t', *d' przed samogłoskami rzędu przedniego) oraz wschodnie, które cechowała afrykatyzacja *r' > ř, rz, š/ž (oraz *t' > ć, *d' > ȝ́ ). Brak akomodacji spowodowany był tendencją do utrzymania silniejszej wymowy sonantów. Rezultatem było częściowe stwardnienie systemu konsonantycznego, ograniczenie przegłosu pralechickiego, zachowanie bez metatezy grupy *tărt (typ karva 'krowa'), zlanie kontynuantów *l̥' i *l̥ > oł (typ vołk 'wilk'), zachowanie/zwokalizowanie w zanikłym dialekcie połabskim dawnych jerów słabych (typ blåxă 'pchła'). Stwierdzono liczne analogie do współczesnych gwar bułgarskich i macedońskich.
Bibliografia
Białecki, T. i Chludziński, A. (2018). Słowiańskie nazwy geograficzne w Niemczech [Slavic Geographic Names in Germany] (cz. Ia). Szczecin–Pruszcz Gdański: Wydawnictwo Jasne.
Boryś = Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego [Etymological Dictionary of the Polish Language]. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
DejnaA = Dejna, K. (1981). Atlas polskich innowacji dialektalnych [Atlas of Polish Dialectal Innovations]. Warszawa–Łódź: PWN.
DejnaD = Dejna, K. (1973). Dialekty polskie [Polish Dialects]. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Długosz-Kurczabowa, K. i Dubisz, S. (2006). Gramatyka historyczna języka polskiego [Historical Grammar of the Polish Language]. Warszawa: Wydawnictwa UW.
Duma, J. (1996). Różnice i podobieństwa zachodzące między metatezą *tărt, *tălt itp. a zjawiskami sylabifikacji/desylabifikacji sonantów r, l [Differences and similarities between the metathesis *tărt, *tălt etc. and the phenomena of syllabification / desyllabification of r, l sonants]. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Studia Slavica, 1, 111–118.
Duma, J. (2012). Archaizmy w rozwoju zachodniopomorskich sonantów na tle gwar kaszubskich i innych języków słowiańskich (Uwagi o różnych przyczynach braku metatezy w nazwie miej- scowości Kołdrąb i pomorskich nazwach typu Karwia, Starogard) [Archaisms in the evolution of West Pomeranian sonants against the Kashubian dialects and other Slavic languages (Notes on various reasons for the lack of metathesis in the name of Kołdrąb and Pomeranian names such as Karwia, Starogard). Slawistyka, 12, 15–21.
Duma, J. (2019). Rozwój nieprzegłoszonego *ęT w nazwach miejscowości i nazwach terenowych Pomorza Zachodniego a ewolucja *ęT w językach i dialektach lechickich oraz w dolnołużyc- kim [The development of unablauted *ęT in locality names and topographic names in Western Pomerania (Poland) and the evolution of *ęT in Lechitic languages and dialects and in Lower Sorbian]. Prace Językoznawcze, 21(2), 35–45.
Duma, J. (2022). Afrykatyzacja *t′, *d′ > *ć, *ȝ′ na Pomorzu Zachodnim w świetle nazw miejsco- wych i terenowych [Affricatization *t′, *d′ > *ć, *ȝ′ in Western Pomerania in the light of place and field names]. Prace Językoznawcze (w druku).
DumaS = Duma, J. (1990). Rozwój sonantów zgłoskotwórczych w gwarach południowo-wschod- niej Słowiańszczyzny [Development of Syllable-Forming Sonants in the Dialects of the South- Eastern Slavic Area]. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
DumaW = Duma, J. (1979). Wokalizacja jerów słabych w rdzennej sylabie nagłosowej w południo- wo-wschodniej Słowiańszczyźnie [Vocalization of Weak Yers in the Root Onset Syllable in the South-Eastern Slavic Area. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
GHJP = Klemensiewicz, Z., Lehr–Spławiński, T. i Urbańczyk, S. (red.) (1981). Gramatyka histo- ryczna języka polskiego [Historical Grammar of the Polish Language]. Warszawa: PWN.
GJPoł = Polański, K. (2010). Gramatyka języka połabskiego [A Grammar of the Polabian Language]. https://sbc.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/18899.
Jeżowa, M. (1962). Dawne słowiańskie dialekty Meklemburgii. Cz. I: Fonetyka [Slavic Dialects of Mecklenburg. Part I: Phonetics]. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
JI = Sławski, F. (1988). Języki słowiańskie [Slavic languages]. W: L. Bednarczuk (red.), Języki indo- europejskie [Indo-European Languages] (t. II, s. 907–1005). Warszawa: PWN.
NMP = Rymut, K. i in. (red.) (1996–). Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany [Place Names of Poland. History. Origin. Changes] (t. I–). Kraków: IJP PAN.
NTPZ = Rzetelska-Feleszko, E. i Duma, J. (2008–2013). Nazwy terenowe Pomorza Zachodniego zawierające elementy słowiańskie [Field Names of Western Pomerania Including the Slavic Elements] (t. I–II). Warszawa: SOW.
PomSz = Rzetelska-Feleszko, E. i Duma, J. (1991). Dawne słowiańskie nazwy miejscowe Pomorza Szczecińskiego [Old Slavic Place Names of Pomorze Szczecińskie Region]. Warszawa: SOW.
PsSin = Severânov, S. (1922). Sinajskaâ Psaltir′, glagolitičeskij pamâtnik XI veka. Petrograd.
Schmitz, A. (2010). Flurnamen slawischer und slawisch-deutscher Herkunft im östlichen Holstein. W: Onomastische Studien zu slawischen Flur- und Siedlungsnamen, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete (t. 9). Neumünster: Wachholtz Verlag.
SEK = Boryś, W. i Popowska-Taborska, H. (1994–2006). Słownik etymologiczny kaszubszczyzny [Etymological Dictionary of the Kashubian Language] (t. I–V). Warszawa: SOW.
SlovG = Lorentz, F. (1903). Slovinzische Grammatik. Sankt Petersburg: Kaiserliche Akademie der Wissenschaften.
SlovW = Lorentz, F. (1908). Slovinzisches Wörterbuch (t. 1). St. Petersburg: Kaiserliche Akademie der Wissenschaften.
Smoczyński = Smoczyński, W. (2007). Słownik etymologiczny języka litewskiego [Etymological Dictionary of the Lithuanian Language]. Wilno: Wydawnictwo Uniwersytetu Wileńskiego.
SSNO = Słownik staropolskich nazw osobowych [Dictionary of Old Polish Personal Names] (1984– 1987) (t. I–VI: red. W Taszycki; t. VII: pod kier. M. Malec). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Sychta = Sychta, B. (1967–1976). Słownik gwar kaszubskich [Dictionary of Kashubian Dialects] (t. I–VII). Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.