Próba oceny skuteczności rozpoznawania etymonów apelatywnych i antroponimicznych w UN-owskich materiałach z pow. wadowickiego:

Artykuł stanowi pierwszą część większego opracowania zmierzającego do scharakteryzowania toponimii powiatu wadowickiego (województwo małopolskie), obszaru dotąd traktowanego jako zasiedlony dopiero od późnego średniowiecza lub później, z punktu widzenia ich etymonów, zarówno apelatywnych, jak i antroponimicznych. Wzięto pod uwagę jedynie nazwy potwierdzone podczas akcji zbierackiej przeprowadzonej w późnych latach 50. Badanie powinno odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu procedury rozpoznające etymony tych nazw geograficznych są skuteczne i zarazem adekwatne.

W tej części opracowania skupiono się na etymonach apelatywnych Zestawiono ich listę, zawierającą zarówno wyrazy zaświadczone w podstawowych słownikach i zbiorach leksyki polskiej, jak i archaizmy rekonstruowane wyłącznie z pochodnych toponimów. Kilka z nich zostało szczegółowo omówionych w tekście, niektóre zachowały się w ich znaczeniach topograficznych w innych językach słowiańskich (*čelo ‘stromy stok góry’ metaf., *čьrtorъja ‘wąwóz’, *xobotъ ‘zakręt rzeki’ metaf., *sъbojь w różnych znaczeniach, derywat *svьrkъl- ‘świerk’ lokalnie zniekształcony w *ćwierkiel), inne pozostają rekonstrukcjami, spotykanymi również w toponimii innych części Polski (*gorěńь ‘wypalony las’, *pertiŕь ‘ścieżka?’) lub wręcz endemicznymi w tym areale (*nesъlnь ‘miejsce zacienione?’, *pobedr- ‘stok?’, *prik(ъ)ŕaznь ‘stromy stok’, *ryšь -a -e ‘rudawy’, *tьlčanь ‘dolina?’ metaf.). Nieliczne mogą być zadowalająco objaśnione na gruncie polskim (np. *gorьnica ‘wyższa część wsi itp.’).

Podsumowując, dwudziestowieczna toponimia tego obszaru odznacza się uderzającym brakiem / ubóstwem bardziej archaicznych modeli derywacyjnych (brak struktur na *-ьsko, *-ьno czy *-yni), ale jednocześnie zaskakująco wysokim udziałem archaizmów leksykalnych zachowanych w nazwach.

https://doi.org/10.17651/ONOMAST.65.1.12

PDF (Polski)

ePub

mobi

Bibliografia

Babik, Z. (2015). Nazwy rzeczne zlewni Wieprzówki — komentarze do haseł zamieszczonych w „Hydronymia Europaea” 12 [River names of the Wieprzówka drainage basin. Comments on entries published in “Hydronymia Europaea” 12]. Onomastica, 59, 401–442.

Babik, Z. (2016). Profesor Franciszek Sławski w moich oczach [Professor Franciszek Sławski in my eyes]. Język Polski, 96(1), 112–121.

Babik, Z. (2017). Toboła — szczęśliwie rozwiązany (?) problem (nie tylko) polskiej toponomastyki [Toboła: A happy solution (not only) for Polish toponymy?]. Jezikoslovni zapiski, 23(2), 53–66.

Babik, Z. (2018a). Kraków jako pra- i staropolska nazwa topograficzna — przegląd polskiego materiału nazewniczego i północnosłowiańskich nawiązań apelatywnych [Kraków as a Proto- and Old Polish topographical place name. A survey of the Polish toponomastic and the North Slavic lexical material. W: U. Bijak, H. Górny i M. Magda-Czekaj (red.), Onomastyka — neohumanistyka — nauki społeczne [Onomastics — Neohumanities — Social Sciences] (s. 37–56). Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.

Babik, Z. (2018b). (rec.) Ewelina Zając, Toponimia powiatu tureckiego. Słownik nazw, Łódź 2016. Onomastica, 62, 315–326.

Babik, Z. (2018c). Wkład Andrzeja Bańkowskiego w badania nad słowiańskim złożem apelatywnym w toponimii polskiej [Andrzej Bańkowski’s contribution to the study of the Slavic lexical stock in the Polish toponymy]. W: U. Wójcik i V. Jaros (red.), Przeszłość w języku zamknięta. In memoriam Andr[e]ae Bańkowski [The Past Closed in Language. In Memoriam Andr[e]ae Bańkowski] (s. 95–107). Częstochowa: Wydawnictwo im. S. Podobińskiego AJD.

Babik, Z. (2019). Tzw. akcja UN-owska (1954?–1970?) — projekt, przebieg, efekty, próba oceny [The action of gathering terrain names in Poland (1954?–1970?) — project, realization, effects, attempt at its evaluation]. Onomastica, 63, 291–313.

Babik, Z. (2020). Nowy etap badań nad toponimią słowacką (uwagi po lekturze książki Ivety Valentovej „Lexika slovenských terénnych názvov. Koncepcia lexikografického spracovania”) [A new phase in the investigation of the Slovak toponymy. Reading Iveta Valentová’s book “The lexis of Slovak anoikonyms. Conception of lexicographical processing”]. Onomastica, 64, 229–238.

Bańkowski, A. (1979). Szkice z polskiej etymologii onomastycznej II [Sketches from the research in Polish onomastic etymologies. Part 2]. Poradnik Językowy, 10, 483–494.

Bańkowski, A. (1984). Ciekawe relikty leksykalne wśród staromazowieckich nazw polnych [Some interesting lexical relics found among field names in ancient Mazovia]. Język Polski, 64, 122–143.

Bańkowski ESJP I = Bańkowski, A. (2000). Etymologiczny słownik języka polskiego [Etymological Dictionary of Polish] (t. I: A–K). Warszawa: PWN.

Bańkowski ESMP = Bańkowski, A. (2014). Etymologiczny słownik mowy polskiej [Etymological Dictionary of Polish] (t. III: R). Częstochowa: Linguard.

Borek, H. (1968). Zachodniosłowiańskie nazwy toponimiczne z formantem -ьn- [West Slavic toponyms with the suffix -ьn-]. Wrocław: PWN.

Borek, H. (1975). Wyraz *świerkla na podstawie toponimii [The term *świerkla as reflected in the toponymy]. Prace Filologiczne, 25, 275–279.

Dejna, K. (1981). Atlas polskich innowacji dialektalnych [Atlas of Polish Dialectal Innovations]. Warszawa–Łódź: PWN.

Dobroski, J.S. (1986). Między Skawą a Skawinką [Between the Skawa and Skawinka Rivers]. Warszawa–Kraków: Wydawnictwo PTTK „Kraj”.

ÈSSÂ VIII = Trubačev, O.N. (red.). (1981). Ètimologičeskij slovarʹ slavânskih âzykov. Praslavânskij leksičeskij fond [Etymological Dictionary of the Slavic Languages. The Lexical Fund of Common Slavic] (t. VIII: *xa-*jьvьlga). Moskva: Nauka.

HE IX = Rymut, K. (1993). Gewässernamen im Flußgebiet der oberen Weichsel von der Quelle bis zu Soła und Przemsza. Stuttgart: F. Steiner.

HE XII = Rymut, K. (1996). Rechte Zuflüsse zur Weichsel zwischen Soła und Dunajec. Stuttgart: F. Steiner.

Holly, K. (1990). Nazwy terenowe Żywiecczyzny [Field names of the Żywiec area]. Onomastica, 35, 67–90.

Jurkowski, M. (1971). Ukraińska terminologia hydrograficzna [Hydrographical Terminology of Ukrainian]. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Karaś, M. (1964). Ze studiów nad toponomastyką Żywiecczyzny. V. Elementy słowackie w nazwach geograficznych [Studies in the toponomastics of the Żywiec area. Part 5: Place names with Slovak phonetic features]. Onomastica, 9, 64–81.

Kolber, T. (2008a). Motywacja i struktura nazwisk dawnego dekanatu wadowickiego. Część I – analiza [Motivation and Structure of Surnames of the Former Wadowice Decanate. Part 1 — Analysis] [Niepublikowana rozprawa doktorska w repozytorium Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie].

Kolber, T. (2008b). Motywacja i struktura nazwisk dawnego dekanatu wadowickiego. Część II — słownik [Motivation and Structure of Surnames of the Former Wadowice Decanate. Part 2 — Dictionary]. [Niepublikowana rozprawa doktorska w repozytorium Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie].

Kopertowska, D. (1998). Topograficzna motywacja nazw miejscowych (na przykładzie Kielecczyzny) [Topographic motivation for place names (example of the Kielce area)]. Onomastica, 43, 37–51.

Kowalska, A. (2011). Apelatywne nazwy miejsc w dialektach polskich. Derywacja sufiksalna [Appellative Nomina Loci in Polish Dialects. Suffixal Derivation]. Poznań: PTPN.

Králik, Ľ. (2015). Stručný etymologický slovník slovenčiny [Concise Etymological Dictionary of Slovak]. Bratislava: Veda.

Lubaś, W. (1968). Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa krakowskiego [Place Names in the Southern Part of the Former Kraków Voivodeship]. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Machek, V. (1957). Etymologický slovník českého a slovenského jazyka [Etymological Dictionary of Czech and Slovak]. Praha: Academia.

Majewski, E. (1891). Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich […]. T. I: Słownik polsko-łaciński [Dictionary of Polish Zoological and Botanical Terms […]. Part 1: Polish-Latin Dictionary]. Warszawa.

Mal′ko, R.N. (1974). Geografičeskaâ terminologiâ češskogo i slovackogo âzykov (na obŝeslavânskom fone) [Geographical Terminology of Czech and Slovak (Against the Slavic Background)]. Minsk: Nauka i technika.

Mieg = Galicja na józefińskiej mapie topograficznej (1779–1783). I (2012). B, sekcje 1–30 [Galicia on a Josephinian Topographical Map]. Skala 1: 28 800. Kraków: UP. MJ = Metryka Józefińska. Rękopis z lat 1785–1788. Zbiór nr 19 w Centralnym Archiwum Historycznym we Lwowie. Cyt. za: HE XII [Josephinian Metrics. A Manuscript from 1785–1788. Collection No.19 in the Central Historical Archive in L’viv. Quoted after HE XII].

MJČ II = Profous, A. (1949). Místní jména v Čechách: jejich vznik, původ, význam a změny [Place Names in Bohemia: Rise, Origin, Meaning and Subsequent Changes]. Díl [Part] 2: Ch–L. Praha: Česká Akademie Věd a Úmění. Mp1914 = Austriacka mapa wojskowa, Zone 6, Kol. XII: Wadowice [Austrian Military Map], Skala 1 : 75 000.

Mp-25 = Powiat Wadowice, województwo krakowskie [Map of the Wadowice County, Kraków Voivodeship]. (1961). Skala 1 : 25 000.Warszawa: Zarząd Kartograficzny Sztabu Generalnego [Mapa czteroarkuszowa].

Mp-100 = Mapa powiatu Wadowice [Map of the Wadowice County]. (1969). Skala 1 : 10 000. Warszawa: PPWK.

Mp-100WIG = Mapa taktyczna, arkusz Wadowice [Military Map, Sheet Wadowice]. (1924). Warszawa: WIG. MpKumm = Administrativ-Karte von der königreichen Galizien und Lodomerien […] von Carl

Kummerer, Ritter von Kummersberg […]. (1855). Skala 1 : 115 000. Wien.

MpZiemOśw = Ziemia Oświęcimska. Mapa turystyczna [Oświęcim Area. Tourist Map]. (2006). Skala 1 : 50 000. Wyd. 2, Kraków: Compass.

Nepokupnyj, A.P. (1976). Baltijskaâ i balto-slavânskaâ geografičeskaâ terminologiâ Belorussii i Ukrainy [Baltic and Balto-Slavic topographical terminology in Belarus and Ukraine]. Acta Baltico-Slavica, 9, 99–123.

Nitsche, P. (1964). Die geographische Terminologie des Polnischen. Köln–Wien: Böhlau Verlag.

NMPol = Rymut, K. i in. (red.). (1996–). Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany [Place Names of Poland. History. Origin. Changes] (t. 1–). Kraków. Instytut Języka Polskiego PAN.

Olesch, R. (1937). Beiträge zur oberschlesischen Dialektforschung. Die Mundart der Kobylorze, I. Deskriptive Phonetik. Leipzig: Komissionsverlag Otto Harrassowitz. PRNG = Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych [National Register of Geographical Names]. https://www.geoportal.gov.pl/dane/panstwowy-rejestr-nazw-geograficznych/

SGP = Słownik gwar polskich [Dictionary of Polish Dialects]. (1979–) (t. 1–). Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich–Instytut Języka Polskiego PAN. SHGKr = Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu [Historical

and Geographical Dictionary of the Medieval Cracow Voivodship]. (1980–) (t. I–). Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Sławski SEJP V = Sławski, F. (1982). Słownik etymologiczny języka polskiego [Etymological Dictionary of the Polish Language] (t. V). Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego.

Snazw = Rymut, K. (1992–1994). Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych [Dictionary of Surnames Currently Used in Poland]. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.

SNGŚ = Rospond, S. i in. (red.). (1970–2016). Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska [Etymological Dictionary of the Geographical Names of Silesia] (t. I–XVII). Wrocław–Opole: PWN–Instytut Śląski.

SNS = Pleteršnik, M. (1894–1895). Slovensko-nemški slovar [Slovene-German Dictionary] (t. I–II). Ljubljana: Knezškofijstvo.

SP = Sławski, F. i in. (1974–2001). Słownik prasłowiański [Dictionary of Common Slavic] (t. 1–8). Wrocław– Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich–Instytut Slawistyki PAN.

SRNG = Filin, F.P. i in. (red.). (1965–2021). Slovarʹ russkih narodnyh govorov [Dictionary of Russian Dialects] (t. 1–52). Leningrad: Nauka.

SSN I = Ripka, I. i in. (red.). (1994). Slovník slovenských nárečí [Dictionary of Slovak Dialects] (t. I: A–K). Bratislava: Veda.

SStp = Urbańczyk, S. i in. (red.). (1953–2002). Słownik staropolski [Old Polish Dictionary] (t. I–XI). Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich–Instytut Języka Polskiego PAN.

SW = Karłowicz, J., Kryński, A. i Niedźwiedzki, W. (red.). (1900–1927). Słownik języka polskiego [Dictionary of Polish] (t. I–VIII). Warszawa: nakładem prenumeratorów.

Swoboda, P. (2011). O kilku polskich toponimach z nagłosowym o(b)- na tle słowiańskim [On several Polish toponyms with initial o(b)- against a Slavic background]. Onomastica, 55, 53–71. UN = Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych [Official Names of Localities and

Physiographical Objects] (1963–1975). Warszawa: Urząd Rady Ministrów. UNMasz = niepublikowany maszynopis „profesorski” pow. wadowickiego, w zbiorach IJP PAN [Unpublished “professorial” typescript relative to the Wadowice district, preserved in the Institute of the Polish Language of the Polish Academy of Sciences].

Vidoeski, B. (1999). Geografskata terminologiǰa vo diǰalektite na makedonskiot ǰazik (Geographical Terminology in the Dialects of Macedonian]. Skopǰe: Makedonskata akademiǰa na naukite i umetnostite.

Zając, M. i Zając, A. (red.). (2001). Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce [Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland]. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki. UJ.